सहाय्यक संधी (Subsidiary Alliance)

🛡️ सहाय्यक संधी (Subsidiary Alliance)

लॉर्ड वेलेस्ली यांना “सबसिडियरी अलायन्स”चे जनक म्हटले जाते. जरी या धोरणाचा पहिला वापर फ्रेंच गव्हर्नर-जनरल ड्युप्लेने केला होता, तरी लॉर्ड वेलेस्ली यांनी त्याचा मोठ्या प्रमाणावर वापर करून भारतातील ब्रिटिश सत्तेची पायाभरणी केली.

1798 साली लॉर्ड वेलेस्ली भारताचे गव्हर्नर बनले तेव्हा इंग्रजी कंपनीची स्थिती कमकुवत होती. फ्रेंच प्रभाव कमी करणे आणि ब्रिटिश सैन्याला बळकट करणे या उद्देशाने त्यांनी एक धोरण राबवले — सहाय्यक संधी.

---

📜 सहाय्यक संधीचा उद्देश

• भारतीय राज्यांवर अप्रत्यक्ष नियंत्रण ठेवणे
• फ्रेंचांचा प्रभाव कमी करणे
• एक शक्तिशाली ब्रिटिश सैन्य उभारणे
• ब्रिटिश साम्राज्याचा विस्तार करणे

---

🤝 सहाय्यक संधी स्वीकारणारी राज्ये

राज्य	वर्ष
हैदराबाद (पहिले राज्य)	1798
म्हैसूर	1799
तंजोर	ऑक्टोबर 1799
अवध	नोव्हेंबर 1801
पेशवे	डिसेंबर 1802
बरारचे भोसले	डिसेंबर 1803
सिंधिया	फेब्रुवारी 1804

---

🏰 कराराचे दोन टप्पे

• पहिला टप्पा: ब्रिटिशांनी मित्र राज्यांना सैन्य आर्थिक लाभासह दिले.
• दुसरा टप्पा: जेव्हा राज्ये पैसे देऊ शकली नाहीत, तेव्हा ब्रिटिशांनी त्यांचे प्रदेश ताब्यात घ्यायला सुरुवात केली.

---

✨ सहाय्यक संधीची वैशिष्ट्ये

• भारतीय राजांचे परराष्ट्र संबंध ब्रिटिशांच्या नियंत्रणात राहतील.
• ब्रिटिश सैन्य राज्यात ठेवले जाईल आणि त्याचा खर्च राज्य उचलेल.
• राजधानीत इंग्रजी रहिवासी (Resident) ठेवणे बंधनकारक असेल.
• कोणत्याही युरोपियन व्यक्तीला कंपनीच्या परवानगीशिवाय नोकरी देता येणार नाही.
• कंपनी राज्याचे बाह्य शत्रूपासून रक्षण करेल, पण अंतर्गत बाबींमध्ये हस्तक्षेप करणार नाही (प्रत्यक्षात मात्र हस्तक्षेप झाला).

---

🏆 इंग्रजांना झालेले फायदे

• प्रचंड पैसा आणि प्रदेश — सैन्याच्या खर्चाच्या बदल्यात कंपनीला संपत्ती व जमीन मिळाली.
• मोठे सैन्य — आर्थिक भार भारतीय राज्यांवर, पण नियंत्रण ब्रिटिशांचे.
• राज्यकर्त्यांवरील नियंत्रण — स्थानिक राज्यांचे स्वातंत्र्य संपुष्टात आले.
• फ्रेंच प्रभावाचा अंत — परदेशी संपर्क बंद केल्याने फ्रेंचांचा प्रभाव नष्ट झाला.
• साम्राज्याचा विस्तार — रहिवाशांच्या उपस्थितीत ब्रिटिशांना अंतर्गत बाबींमध्ये हस्तक्षेपाची संधी मिळाली.

---

⚠️ भारतीय राज्यांचे तोटे

• आर्थिक भार: सैन्य खर्चामुळे राज्यांची आर्थिक स्थिती ढासळली.
• राज्यकर्त्यांवर वाईट परिणाम: ते विलासी आणि निष्क्रिय बनले, प्रशासनात रस उरला नाही.
• जनतेवर परिणाम: शासकांची प्रतिष्ठा घसरली, करांचा भार वाढला आणि इंग्रजांना विरोध कमी झाला.

---

📚 निष्कर्ष

सहाय्यक संधी हे धोरण ब्रिटिश साम्राज्य विस्ताराचे एक महत्त्वाचे शस्त्र ठरले. या कराराद्वारे इंग्रजांनी भारतीय संस्थानांवर नियंत्रण मिळवून देशात आपली सत्ता प्रस्थापित केली. परिणामी, भारतातील अनेक राज्यांचे स्वातंत्र्य संपुष्टात आले आणि ब्रिटिश राजवट बळकट झाली.